Azərbaycansız Ermənistan-Türkiyə sərhədləri açıla bilməz - sərt mesaj...
Məlum olduğu kimi, Ermənistan və Türkiyənin xüsusi nümayəndələri Ruben Rubinyan və Serdar Kılıç iki ölkənin sərhədində görüşüblər. Danışıqların birinci hissəsi Ermənistan, ikinci hissəsi isə Türkiyə tərəfində baş tutub. İrəvan və Ankara iki ildən artıqdır ki, kommunikasiyaların açılmasını planlaşdırır, lakin Ankara ermənilər Azərbaycanla sülh razılaşmasına çatdığında bunun mümkün olduğunu da açıq bəyan edir.
Son görüşün yeri İrəvan və Ankara üçün ilk belə təcrübədir. Bundan əvvəl xüsusi nümayəndələr bir dəfə Moskvada, üç dəfə Vyanada görüşüblər, lakin o vaxtdan iki ildən bir qədər çox vaxt keçib. Maraqlıdır ki, 2022-ci il iyulun 1-də Avstriyanın paytaxtında tərəflər üçüncü ölkə vətəndaşlarının və diplomatik pasportlara malik olan şəxslərin quru sərhədini mümkün qədər tez keçmək imkanını təmin etmək barədə razılığa gəliblər. Lakin müqavilə hələ də icra olunmayıb. Beşinci görüş ikitərəfli münasibətlərin normallaşması istiqamətində daha bir kiçik addım olsa da, heç bir sensasiya olmadı. Beləliklə, tərəflər bütün əvvəlki razılaşmaları təsdiqləyib və Axurik-Akyaka dəmir yolu sərhəd-keçid məntəqəsinin işə salınması üçün imkanlar yaradacaq texniki ehtiyacların qiymətləndirilməsi, diplomatik/xidməti pasportlara malik olan şəxslər üçün viza prosedurlarının qarşılıqlı sadələşdirilməsi barədə qərar qəbul ediblər. Eyni zamanda, danışıqların özü 1993-cü ildə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi fonunda bağlanmış Marqara keçid məntəqəsinə baxışla başlayıb. Sərhədin tezliklə açılmasına ümid edən Ermənistan hakimiyyəti bu keçid məntəqəsinin modernləşdirilməsinə 2,5 milyon dollar vəsait qoyulub. Ermənistanın ərazi idarəetmə və infrastruktur naziri Qnel Sanosyan əmin edib ki, bütün qalan işləri qısa müddətdə başa çatdırmaq olar. İstisna hal kimi bu keçid məntəqəsi 2023-cü ilin fevralında açılıb. Həmin vaxt İrəvan 100 ton humanitar yardım göndərməklə Ankaraya Türkiyənin cənub-şərqində baş vermiş zəlzələnin nəticələrini aradan qaldırmağa kömək edib. Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan isə Kiprə səfəri çərçivəsində jurnalistlərə açıqlamasında İrəvanın Bakı ilə sülhə hazır olduğunu bildirib: “Hesab edirəm ki, biz indiki tarixi andan düşmənçilik səhifəsini bağlamaq və mühüm yol ayrıcında olan bütün regionun iqtisadi inkişafı və çiçəklənməsi üçün daha yaxşı gələcək hazırlamaq üçün istifadə etməliyik". Amma reallıq göstərir ki, ermənilər sülhü yalnız sözdə istəyirlər. Hər halda. baş nazir Nikol Paşinyanın Londonda sülh danışıqlarından imtina etməsi də bunu təsdiqləyir. Mirzoyan isə az qala hər həftə Ermənistanın Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olduğunu bəyan edir. Amma bunun üçün İrəvan öz Konstitusiyasını dəyişməlidir ki, Bakıya qarşı ərazi iddialarına istinad olmasın. Azərbaycan hakimiyyətinin ikinci tələbi ondan ibarətdir ki, Azərbaycan və Ermənistan Minsk qrupundan birgə çıxdığını elan etsin. Bakı Qarabağ üzərində öz suverenliyini bərpa etdikdən sonra ona olan ehtiyac aradan qalxıb.
İrəvanda yerləşən Strateji Araşdırmalar və Təşəbbüslər üzrə Analitik Mərkəzin rəhbəri Hayk Xalatyan qeyd edib ki, Ermənistan hakimiyyəti “nəyin bahasına olursa-olsun sülh” məntiqi ilə hərəkət etməkdə davam edərək, Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmaqla sərhədlərin açılmasından əhəmiyyətli iqtisadi fayda əldə etməyə ümid edir: “ Amma Ankara qəti şəkildə bu xətti müdafiə edir ki, yalnız Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri normallaşdıqdan sonra Ermənistan və Türkiyə arasında nizamlanma mümkündür. Hər iki ölkə öz müttəfiqliyinə sadiqdir və regionda birgə fəaliyyət göstərir”.
Region üzrə təhlilçilər Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin inkişafının Azərbaycan və Ermənistan arasındakı danışıqların gedişatından asılı olduğunu vurğulayırlar. ABŞ-da səfərdə olan Azərbaycan prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Elçin Əmirbəyov “Hudson” İnstitutunda keçirilən müzakirələr zamanı bu xüsusda qeyd edir: “Azərbaycanın regionda olan çətinliklər, çağırışlar və problemlərlə bağlı yanaşması hərtərəflidir. Çünki Türkiyə ilə Ermənistan arasında sərhədlərin bağlanmasının əsas səbəbi də Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və işğalıdır. Biz Türkiyə ilə eyni mövqedəyik. Türkiyə də anlayır ki, Cənubi Qafqazda ərazi iddiası məsələsi tez bir zamanda həll olunmalıdır və sülh prosesi ətrafında onsuz da həssas olan atmosferi daha da ağırlaşdıracaq istənilən addımdan qaçmaq lazımdır”. Xatırladaq ki, Ermənistan silahlı qüvvələri 1993-cü ildə Kəlbəcər rayonunu işğal etdikdən sonra Türkiyənin bu dövlətin təcavüzkar siyasəti ilə əlaqədar olaraq sərhədlərini bağlaması İrəvanın uzun illər ərzində iqtisadiyyatına və ümumilikdə bütün sahələrdəki inkişafına ciddi zərbə vurub. Ermənistan bu mənfi tendensiyanı aradan qaldırmaq, Türkiyə ilə sərhədləri açmaq üçün müxtəlif zamanlarda müəyyən cəhdlər etsə də, təcavüzkar ritorika, Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı olan ərazi iddiası onun bütün səylərini nəticəsiz hala gətirib. Türkiyə və Ermənistanın yaxınlaşmasını, ikitərəfli münasibətlərin inkişaf etdirilməsini özündə ehtiva edən 2009-cu il oktyabrın 10-da imzalanan Sürix protokolları da tərəflər arasında hər hansı irəliləyişə təkan vermədi və nəticəsiz qaldı. Ermənistanın qondarma erməni “soyqırımı” siyasətindən əl çəkməməsi, Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarını özünün hüquqi-normativ sənədlərindən çıxarmaması, eyni zamanda, Naxçıvan-Azərbaycan yolunun açılmasına mane olması Türkiyə-Ermənistan münasibətlərini irəli aparmağa imkan vermir. Bu olmadığı müddətdə sərhədin açılması da mümkün deyil.
Ramil QULİYEV
