Bişkekdə "Divanü lüğət-it-türk": türk dünyasının ortaq irsi" mövzusunda beynəlxalq elmi simpozium keçirilib
Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsəri ətrafında elmi tədqiqatların müzakirəsinə həsr olunmuş, 24 iyundan etibarən Qırğızıstanda başlayan simpozium 28 iyun tarixində Azərbaycanda davam edəcək.
Plenar iclaslarda Azərbaycan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkiyədən qatılan iştirakçılar Mahmud Kaşğarinin tərcümeyi-halı, “Divanü lügat-it-türk”ün tərtibinin məqsədləri, əsərin dili və üslubu, ədəbi materiallar, bu əsərdə yer alan tarixi və etnoqrafik məlumatlar kimi elmi məsələləri müzakirə ediblər.
Aparılan elmi-analitik təhlillərdə “Divanü lügat-it-türk”ün tərcümə və tədqiqinə, onun türk dilləri tarixinin, müasir dialektlərin, ədəbiyyatın, etnoqrafiyanın, müqayisəli dilçiliyin və leksikoqrafiyanın öyrənilməsi üçün əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirilib.
Beynəlxalq elmi simpoziumun açılışında Türk Akademiyasının prezidenti Şahin Mustafayev Mahmud Kaşğarinin “Divani- lügat-it-türk” əsərinin əhəmiyyətini qeyd edərək, türk xalqlarının və tayfalarının ictimai quruluşunu, coğrafiyasını, həyat tərzini, inanclarını, mifologiyasını və xalq ədəbiyyatını əhatə edən, XI əsrdə yazılmış əsərin türk xalqlarının ensiklopediyası olduğunu vurğulayıb.
Qeyd edək ki, elmi simpozium iştirakçılara fikir mübadiləsi və Mahmud Kaşğari irsinin dərin müzakirəsi üçün platforma təqdim edərək, interaktiv müzakirələr və təqdimatlar formatında keçirilib.
Azərbaycandan dəvət olunan heyətin nümayəndələrindən olan, Mahmud Kaşğari irsinin tədqiqatçısı, AMEA -nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun direktoru Nadir Məmmədli bu tədbirin məhz Bişkekdə baş tutduğunu, bu şəhərin doğmalığını xüsusi xüsusi vurğulayaraq qonaqları 28 iyunda Bakıda salamlamaq şərəfinə nail olacağından məmnunluğunu dilə gətirib. Daha sonra “Mahmud Kaşğari adına Beynəlxalq Fond”un Prezidenti, Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Cavanşir Feyziyev və Mədəniyyət Naziri Adil Kərimli çıxış etmişlər. “Divanü lüğət-it-türk” əsərinin türk dövlətləri və xalqları arasında inteqrasiyanın elmi-mədəni əsaslarının təmin edilməsi kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayan Cavanşir Feyziyev bu toplantının türk dövlətləri arasında elm və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsi baxımından yüksək əhəmiyyətini qeyd edib. Millət vəkilinin simpozium iştirakçıları tərəfindən maraqla dinlənən məruzəsini oxuculara təqdim edirik:
Mahmud Kaşğarinin “Divani -lüğət-it-türk” əsəri şəhid alim Xalid Səid Xocayevin tərcümə və tədqiqatında
Türkçülük ideyası beş ortaq abidəmizdə - Orxon yazılarında, “Kitabi-Dədə Qorqud”da, “Divani-lüğət-it-türk”də, Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” poemasında, Xoca Əhməd Yəsəvinin hikmətlərində öz ifadəsini tapmışdır. Amma türkçülük ideyası və Türklük təssübü ən ardıcıl şəkildə, konkret linqvistik, etnoqrafik, tarixi və folklor materiallarına əsaslanaraq Mahmud Kaşğarinin ölməz kitabında öz bədii ifadəsini əks etdirməkdədir. Bu mənada, ümumislam dünyasının ən müqəddəs, ən kutsal və səmavi kitabı “Qurani-Kərim”, ümumtürk dünyasının yazılı ədəbiyyatının ən dəyərli, ən əzəmətli və ən əhatəli bilgi kitabı “Divanü lüğat-it-türk” hesab olunur. “Divanü lüğat- it-türk” Mahmud Kaşğariyə qədərki və Kaşğari dövrünün türk xalqlarının milli kimliyi və milli pasportudur.
XI əsrdə Mahmud Kaşğarinin ərəb dilində yazdığı «Divanü lüğat-it-türk» («Türk dillərinin qamusu») türk dilini, türk mədəniyyətini, türk folklorunu, türk adət-ənənələrini, türk etnoqrafiyasını, türkün milli-mənəvi dəyərlərini, coğrafiyasını, tarixini, iqtisadiyyatını, psixologiyasını, sosial münasibətlərini və nəhayət, türkün milli kimliyini ərəblər arasında yaymağa və türkü tanıtmağa xidmət edirdi. “Divan” ərəblərin türk dilini öyrənməsi arzusu ilə yazıldığına görə, burada şərh və izahlar ərəbcə, söz, ifadə və bədii örnəklər isə türk dilindədir. Türkcə kəlmələr də ərəb lüğətçiliyi ənənələri əsasında düzülmüş, tərtib edilmişdir. Bununla belə “Divan” adi bir lüğət kitabı deyil. Bu sözlük XI yüzilliyə qədər keçib gələn türk dili, ədəbiyyatı, tarixi, coğrafıyası və s. elmlərinin ensiklopediyasıdır. Məhz bunun üçündür ki, M.Kaşğari “türkologiyanın banisi” sayılmış, onun tarixi xidməti yüksək qiymətləndirilmişdir.
Türkologiya tarixində bu möhtəşəm ensiklopedik əsərin ərəb dilində latın qrafikası ilə ilk tərcüməsi əqidəsi və məfkurəsi türkçülük olan şəhid alim Xalid Səid Xocayevə məxsusdur.
Mahmud Kaşğari (1029-1126) türk dillərinin ilk sözlüyü sayılan “Divanü lüğat-it- türk” əsərini 1077-ci ildə yazıb bitirmişdir. Əsər yalnız lüğət deyil, türk tayfalarının dil-ləhcə fərqlərini, yayılma areallarını, həyat tərzini, tarixini, mifologiyasını, folklorunu, mədəniyyətini öyrənməyə imkan verir. M. Kaşğarinin türklərin qarşısında ən böyük xidməti odur ki, onların varlığını təxminən min il əvvəl mövcud olan türk icmalarının nümunələri fonunda nümayiş etdirir. M.Kaşğari lüğəti ərəb dili qrammatikası üslubunda hazırlasa da, məqsədi müsəlmanlara, əsasən də ərəblərə türk dilini öyrətmək olmuşdur.
“Divanü lüğət-it-türk” (“Türk dillərinin divanı”) əsəri türk millətinin şanlı, şərəfli bir abidəsidir. Ərəblərin türk dilini öyrənməsi məqsədilə yazılmış bu əsər türk dili və ədəbiyyatının ilk ana qaynağı və özülüdür. “Divan” Qaraxanlılar mühitində dövlət və idarə dili sayılan türk dilini öyrənmək zərurəti və ehtiyacından yaranmışdır. M.Kaşğariyə görə, tanrı türkləri üstün yaratmış, xaqanları onlardan çıxarmış, onları yer üzünə hakim etmiş, özlərinə də gözəllik, igidlik dəyərləri vermişdir. Türklərlə yanaşı çalışan, türkləri sevib uca tutanı Allah öz istəyinə, diləyinə qovuşdurur. XI əsrdə Mahmud Kaşğarinin ərəb dilində yazdığı «Divanü lüğat-it-türk» («Türk dillərinin qamusu») türk dilini, türk mədəniyyətini, türk folklorunu, türk adət -ənənələrini, türk etnoqrafiyasını, türkün milli-mənəvi dəyərlərini, coğrafiyasını, tarixini, iqtisadiyyatını, psixologiyasını, sosial münasibətlərini və nəhayət, türkün milli kimliyini ərəblər arasında yaymağa və türkü tanıtmağa xidmət edirdi. “Divan” ərəblərin türk dilini öyrənməsi arzusu ilə yazıldığına görə, burada şərh və izahlar ərəbcə, söz, ifadə və bədii örnəklər isə türk dilindədir. Türkcə kəlmələr də ərəb lüğətçiliyi ənənələri əsasında düzülmüş, tərtib edilmişdir. Bununla belə “Divan” adi bir lüğət kitabı deyil.
Bu sözlük XI yüzilliyə qədər keçib gələn türk dili, ədəbiyyatı, tarixi, coğrafıyası və s. elmlərinin ensiklopediyasıdır. Məhz bunun üçündür ki, M.Kaşğari “türkologiyanın banisi” sayılmış, onun tarixi xidməti yüksək qiymətləndirilmişdir. M.Kaşğari “Türk dilinin nəhvi” adlı ayrı bir əsər də yazmış, amma çox təəssüf ki, bu əsər əldə yoxdur. Hər iki əsər təsdiq edir ki, M.Kaşğari eyni zamanda, türk dili qrammatikasının ilk müəllifıdir, ilk dialektoloq və xalq ədəbiyyatı nümunələrini yazıya alan ilk folklorçu olmuşdur. “Divan”dan türk boyları, türk adət-ənənəsi, türk dastan və əfsanələri, ilkin türk şeir inciləri, atalar sözləri və məsəllər barəsində zəngin məlumat alırıq. “Türk dilini öyrənin, çünki onların uzun sürəcək səltənətləri olacaqdır, mənim bir ordum vardır, ona türk adı verdim”,—deyən Məhəmməd peyğəmbərin bu mənalı kəlamları M.Kaşğariyə öz sözlüyünü yaratmaqda ilham vermişdir: «Allah türkləri Yer üzünün ən yüksək yerində havası təmiz ölkələrdə oturtmuşdur. Onlara “öz ordum” demişdir. Bundan başqa türklərdə gözəllik, ərdəm, böyüklərə sayğı, sözündə durma, sadəlik, öyünmək, qəhrəmanlıq, mərdlik kimi öyünməyə layiq dəyərlər, saysız gözəlliklər vardır”. M.Kaşğari türkün və onun dilinin gələcəyinə inanırdı. Bu dilin ərəb dili ilə yarışa biləcək dərəcədə zəngin və gözəl olduğunu inamla bəyan edirdi. “Divan”da 7500-dən artıq sözün izah və şərhini verən müəllif belə yazırdı: “Həmən bütün türk boylarının dillərini, qafiyələrini əldə etdim, yalnız unudulmuş kəlmələri bu kitaba aldım. Türk dilinə sonradan girmiş sözləri yazmadım”. Yabançı sözləri yox, ancaq təmiz türk sözlərini lüğətə daxil edən M.Kaşğari doğru bir elmi yol tutmuşdur. Bununla belə o, kəlmələri sözdə işlənən hərflərin sayına görə bölürdü, üç, dörd və beş hərfli sözləri ayrıca başlıqlar altında vermişdir. “Divan”dan görünür ki, XI yüzillikdə türk dillərində on mindən artıq söz işlənimşdi... Əlbəttə ki, bu sözlər alınma deyil, türk dilinin özünə məxsus sözlərdir. Böyük bir imperiyanın dövlət dili olan türk dilində alınma sözlər də yox deyildi. Müəllifin belə sözlərə üz tutmaması “Divan”ın ərəblərin türk dilini, məhz türkün ana sözlərini öyrənmək arzusu ilə yazıldığından irəli gəlirdi. “Divan” iki bölmədən ibarətdir: giriş və sözlük bölmələri. Girişdə sözlüyün yazılması səbəbi, müəllifin iş üsulu və topladığı örnəklər barəsində bəhs açılır. Habelə türk boyları, onların dilində olan sözlərin qurulması və düzülüşü haqqında məlumat verilir. M. Kaşğarinin “Divan”ı ədəbi -tarixi baxımdan da əvəzsiz bir abidədir. “Divani lüğat-it-türk”ün Azərbaycan nəşrinə yazdığı ön sözdə kitabın tərcüməçisi və tərtibçisi mərhum professor Ramiz Əsgər qeyd edir ki, Mahmud Kaşğari Qərbi Avropa maarifçiləri ensiklopedistlərini - Russonu, Didronu, Volteri, Monteskyönü 7 əsr qabaqlamışdır. “Divanın digər ən mühüm özəlliyi dünya dilçiliyi tarixində müqayisəli metodun əsasını qoyması, türk dillərinin müqayisəli qrammatikasını yaratması və zəngin türk dilini köklü ərəb dili ilə qarşılaşdırmaq surətilə bu iki dilin müqayisəsini aparmasıdır. Dillərin müqayisəsi sahəsində Mahmud Kaşğari öz böyük xələfi “Mühakimət ül-lüğəteyn” əsərində türk dilinin fars dili ilə müqayisəsini verən dahi mütəfəkkir və şair Əlişir Nəvaini 4 əsr, F.Ğrap, Ü.Qrim, V.Humbolt, R.Rask kimi məşhur dilçiləri isə təqribən 8 əsr qabaqlamışdır”.
Bu məqamı “Divan”ın Azərbaycan nəşrinə Ön söz yazmış Süleyman Dəmirəl də vurğulayır: “Türkologiyanın bahadırı Mahmud Kaşğari yalnız türk dilçiliyinin deyil, bütövlükdə dünyada tarixi-müqayidəli metodun, elmi dilçiliyin banisidir.”
Kononov, Malov, Kraçkov, Juze və başqaları lüğətin tərcüməçiləri deyil, tədqiqatçıları olmuşdur. Türkologiya tarixində bu möhtəşəm ensiklopedik əsərin ərəb dilində latın qrafikası ilə ilk tərcüməsi məhz Xalid Səid Xocayevə məxsusdur. Xalid Səidin əqidəsi və məfkurəsi türkçülük idi. Belə güman edilir ki, Xalid Səid həbs olunan gecə NKVD əməkdaşları tərəfindən “Divanü lüğat-it-türk”ün tərcüməsinin bir nüsxəsi müsadirə edilərək götürülmüş və alimin bir çox əsərləri kimi, “Divan” da məhv edilmişdir. Xoşbəxtlikdən “Divanü lüğat-it-türk” əsərinin tərcüməsi Dilçilik İnstitutunun arxivində qorunub saxlanılmışdır. 2021-ci ildə Dilçilik İnstitutuna direktoru professor Nadir Məmmədli akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə kitabın axtarışına çıxır və bu axtarış uğurla nəticələnir. Düz 86 ildən sonra kəmtaleli kitabın bəxti açıldı, “şəhid bir alimin sahibsiz qalmış elmi mirası”nın tapılma tarixi məhz o gündən− 19 yanvar 2022-ci ildən başladı.
“Divan”ın türk dilinə tərcüməsi XX əsrin birinci rübünün əvvəllərinə təsadüf edir. «Divanü lüğat-it-türk”ün Sovetlər dönəmində, xüsusilə də stalinizm dövründə tərcüməsinə icazə verilsə də, nəşrinə icazə verilməmişdir. Belə ki, 1935-37-ci illərdə SSRİ-də “Divan”ı ilk dəfə, Azərbaycan dilinə tərcümə edən
Xalıd Səid Xocayev həbs edilərək güllələndiyinə görə tərcümənın nəşri dayandırıldı. Araşdırmalar göstərir ki, Xalid Səid «Divanü lüğat-it-türk”ün nəinki ilk tərcüməçisi, hətta ilk tədqiqatçılarından biri olmuşdur. Onun 1936-cı ildə rus dilində yazdığı “«Ходжаев Халид Саид. Дивани лугати тюрк Махмуда Кашгарского” adlı məqalə Azərbaycanda divana həsr olunmuş ilk elmi məqalələrdən idi . Sovet totalitar idarə sistemində türk xalqlarının milli kimliyini, milli qüdrət və əzəmətini ifadə edən belə bir ensiklopediyanın nəşr edilməməsi bir çox amillərlə bağlı idi.
Birincisi, bu kitab türk xalqının genetik kodunu, şəcərəsini, tarixi inkişaf mərhələlərini və milli kimliyini özündə ehtiva edir. Qəhrəmanlıq və cəngavərliklərlə dolu olan türk xalqlarının milli kimliyinin SSRİ xalqlarına çatdırılması, onların qüdrət və əzəmətinin böyüklüyünün görünməsi arzuolunan deyildi. Böyük tarixi keçmişi olan türklərin klassik ədəbi-mədəni irsinə nihilis münasibət Sovet imperiyasının xislətindən doğurdu. Çünki «Divan»da türkün geniş masştabda bütün tərəfləri ilə görünən və böyük əraziləri əhatə edən coğrafiyası, türk xalqlarının yaşam tərzi, onların müstəqil idarəçilik qabiliyyətləri, hərb sənətinə dərindən yiyələnmələri və dövlətçilik ənənələri öz əksini tapmışdı. Bütün bunların geniş oxucu kütlələrinin istifadəsinə verilməsi Sovet imperiyasının maraqlarına tamamilə zidd idi.
İkincisi, Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında verilmiş dünya xəritəsi ilk türk xəritəsi hesab olunur. Mahmud Kaşğarinin “Divanda”da təqdim etdiyi dünya xəritəsində Xorasan, Kirman, Dərbənd, Azərbaycan öz əksini tapsa da, həmin bölgədə Ermənistan yoxdur. Həmin xəritədə səhralar, hətta vəhşi heyvanların yaşadığı bölgələr göstərilib, lakin nə səhrada, nə vəhşi heyvanlar, nə də insanlar arasında ermənilər yoxdur. M.Kaşğarinin təqdim etdiyi dünya xəritəsində Rusiya böyük güc və qüdrət sahibi olmadığı kimi, belə geniş ərazilərə də malik deyil, adi dövlətlərdən biridir. Buradan və mövcud olan digər ən qədim xəritələrdən çıxış edərək cəsarətlə deyə bilərik ki, bu coğrafi ərazilərdə Ermənistan nəinki Qafqazda, ümumiyyətlə, dünya xəritəsində yoxdur. XI əsrin ədəbi abidəsi olan belə bir əsər türklərin ermənilərdən fərqli olaraq, bu ərazilərdə aborigen olduğunu faktlı və predmetli şəkildə ifadə edirdi. Eyni hal «Kitabi-Dədə Qorqud»un coğrafiyasında da müşahidə olunur. Nəzərə alsaq ki, bu abidələrdəki coğrafi ərazilər göstərilərkən erməni və Azərbaycan münaqişəsi yox idi, onda həmin sənədlərin obyektivliyinə şübhə yeri qalmır. Bu, o deməkdir ki, ermənilər indi yaşadıqları ərazilərə çox-çox sonralar - XIX əsrdən tədricən köçürülmüşlər. «Divan»ın nəşrinə mane olan amillərdən biri də bu idi. Üçüncüsü, bu kitab hər şeydən öncə türklərin zəngin və qədim tarixə, eləcə də misilsiz mədəniyyətə malik olduqlarına şahidlik edirdi. Sovet imperiyası isə onun əyalətlərinin, xüsusilə də türklərin ruslardan daha qədim tarixə və mədəniyyətə malik olduğuna qısqanclıqla yanaşır və buna olan imperiya xislətini gizlətmirdi. Daha doğrusu, türkü-türkə və türkü dünyaya tanıdan belə bir qədim və möhtəşəm kitabın müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq işıq üzünə çıxması imperiyanın müstəmləkəçilik maraqlarına uyğun deyildi. Bu tərcümələrin nəşrinə icazə vermək türkün özünütanımasına, türkün özünüdərkinə şərait yaratmaq idi . Xalid Səidin tərcümə etdiyi “Divanü lüğat-it-türk” əsəri sovet ideologiyasının tələblərinə cavab vermədiyindən onun nəşrinə düşünülmüş surətdə şərait yaradılmamışdır. Daha doğrusu, bolşevizm ideoloqları təkmilləşdirmə adı ilə onun elmi-ədəbi ictimaiyyətə çatdırılmasının qarşısını almışlar. Bunun əsas səbəblərindən biri də belə bir ədəbi abidənin qədimliyi ilə bağlı idi. Müəyyən qüvvələr, xüsusilə də ruslar və ermənilər türkün zəngin və qədim mədəniyyət abidələrinə qısqanclıqla yanaşır və onların geniş yayılmasına (ən azı SSRİ məkanında) hər vəchlə mane olurdular. “Divanü lüğat-it-türk» əsəri böyük türkoloq alim Xalid Səid Xocayevin tərcümə yaradıcılığının zirvəsidir. Bu zirvədən baxanda alimin ərəb dilinin incəliklərinə necə dərindən bələd olduğunun şahidi olursan. Xalid Səid bir alim kimi Birinci Türkoloji Qurultayın (Bakı, 1926) keçirilməsində olduqca maraqlı idi. Burada ali məqsəd, yalnız yeni əlifbaya keçidlə məhdudlaşmırdı. Ən böyük amallardan biri də türkdilli xalqların kimliyini ortaya qoymaq, onları biri- birinə tanıtmaq, onların vahid əlifbasını və ortaq dilini yaratmaq idi.
Qurultayda qaldırılan problemlər türkü özünüdərk müstəvisinə gətirdi, lakin Sovet imperiyası türkün özünütəsdiqinə imkan vermədi. Xalid Səid Xocayev böyük bir elmi-nəzəri, ədəbi-mədəni irs qoymuşdur. Bu irsin böyük əksəriyyəti məhv edilsə də, günümüzə qədər gəlib çıxanlar da vardır. Bu əsərlərin adlarından da görünür ki, onlar türkün tarixi və taleyi üçün olduqca gərəkli əsərlərdir. Bu gün əlimizdə olan “Osmanlı, özbək, kazak dillərinin müqayisəli sərfi” (1926), “Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım” (1929), Abdulla Tağızadə ilə birgə yazdığı “Müxtəsər üslubiyyat” (1933) kitabları bu gün də elmi aktuallığını qoruyan, etibarlı mənbələrdir. Düşüncəmizi yad təsirlərdən qorumağın yeganə yolu milli kimliyin formalaşması və onun tanıdılmasıdır. Bu səbəbdən də milli kimliyimizin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan türkoloqların həyatının və yaradıcılıqlarının öyrənilməsi və tədqiqinə böyük ehtiyac vardır.
Dr. CAVANŞİR FEYZİYEV
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisin deputatı
