95 yaşlı Zaqatala Təbiət Qoruğu
Bir əsrə yaxın təbii sərvətlərimizin, flora və faunamızın keşiyində
İyirmi birinci yüzilliyin qulaqbatıran səs-küylü, ağır hissəciklərlə yüklənmiş tozlu, tüstülü havasında siz heç ciyərdolusu nəfəs ala biləcəyiniz, bənövşə qoxusu, quşların cik-ciki və su şırıltısı ilə süslənmiş cənnət ətirli bir məkanda olmaq istərdinizmi? Elə isə hörmətli oxucuları hələlik bu kiçik məqalə vasitəsilə qısa və düşüncəvi də olsa, belə bir səyahətə dəvət etmək istəyirəm. Söhbət 1929-cu ildə Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamaclarında yaradılan və Cənubi Qafqazda ilk yasaqlıqlardan olan Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğundan gedir.
Cəsarət və qürurla demək olar ki, Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə elan olunmuş “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” tədbirləri və BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının Azərbaycanda keçiriləcək 29-cu sessiyasının (COP29) qərarlarına dəstək üçün ölkəmizdə belə təcrübə və reallıqların sayı çoxdur.
Ana təbiəti mühafizə üzrə elmi əsasları görkəmli akademiklərimiz mərhum Həsən Əliyev, Vahid Hacıyev və digər alimlərin adı ilə sıx bağlı olan, təbii sərvətlərimizin qorunub saxlanılmasında mühüm əhəmiyyətə malik, zəngin flora və faunası ilə seçilən ərazidə 1000-dən artıq bitki və yüzlərlə heyvan növləri qorunub saxlanılır. 95 il öncə təşkil ediləndə sahəsi 23844 hektar idi. Lakin müstəqillik dövründə - konkret 2008-ci il oktyabrın 17-də Nazirlər Kabinetinin 370s saylı Qərarı ilə genişləndirilərək 47349 hektara çatdırılmışdır. Zaqatala və Balakənin meşə mühafizəsi və bərpası müəssisələrinin torpaqları hesabına böyüyən qoruq Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası və Gürcüstan Respublikası ilə sərhədlənən böyük ərazilərimizi əhatə edir. Dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 650-3646 metrarası dəyişir, relyefi mürəkkəb və kəskindir. Şimal tərəfdə yerləşən dağlar silsiləsində sıx meşəliklər tədricən seyrələrək kolluqlarla əvəzlənir, sal qayalardan ibarət zirvələri çox vaxt ağappaq qarla, cənubdakı alçaq dağlar və yastı təpələr isə alp çəmənlikləri ilə örtülü olur. Yuxarı qalxdıqca iqlimi mülayim istidən dağ tundrasına keçid alır.
Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun vücudu bölgənin sağlam və bol qan damarlarından qidalanır – məkanda üç bolsulu çay çağlayır. Balakənçay, Mazımçay və Katexçay öz mənbəyini Böyük Qafqazın yüksəkliklərindən götürür, Alazan-Həftəran vadisindən keçərək Qanıx çayına tökülürlər. Onların suyu yuxarıdan sellənən qar ərintisi və yağış hesabına formalaşır, bu axın orta dağlıq hissələrdə hündürlüyü 20-25 metrə çatan heyranedici şəlalələrə çevrilir. Ümumiyyətlə, təbiət qoruğunun ərazisində 10 yaxın şəlalə var və 15–17 sayda müxtəlif sulfatlı-mineral bulaqlar qaynayır. Ərazi dərin dərələr, eləcə də dahi rəssam Səttar Bəhlulzadənin təbirincə desək, Qafqazın göz yaşlarına bənzəyən dup-duru hövzələrlə kəsilib-doğranır.
Qoruğun təxminən 70 faizinin enliyarpaq meşələr – palıd, fısdıq, cökə, şabalıd, qoz, vələs, göyrüc ağaclarından ibarət olması torpaq örtüyü və floranın, 104 quş, 42 məməli (ayı, qaban, dağ kəli, porsuq, tülkü, meşəpişiyi, sincab), çoxsaylı onurğasız heyvan növlərinin mövcudluğu faunanı zənginləşdirir. Burada çox qiymətli dərman bitkisi olan jenşenin yetişdirilməsi, yüksək dağ palıdının bərpası, qaraçöhrənin, qarmaqvari şamın çoxaldılması, Sosnovski baldırğanı timsalında yem bitkilərinin məhsuldarlığı; beş minə yaxın Şərqi Qafqaz təkəsi, mindən çox maral, 800 başdan artıq qarapaça, 2000 civarında çöl donuzunun yaşaması bioloji, zooloji və ekoloji problemlərin tədqiqi baxımından xeyli əhəmiyyətlidir. Təsadüfi deyil ki, 1950-ci ildə müəssisədə elmi işlər şöbəsi yaradılıb. Elmi fəaliyyət qoruğun əməkdaşları və başqa tədris-tədqiqat institutlarının alimləri tərəfindən həyata keçirilir.
Meşələrdə zoğal, əzgil, alça, yaşı 230–260 il olan, hündürlüyü 30-35 metrə çatan fıstıq ağacları, dəmirqara, sarı rododendron, kəndəlaş, qara murdarça kolları var. Ərazidə yayılmış bitki növlərindən 12-si, məməlilərdən vaşaq və kəpkər, quşlardan iri qırğı, bərqud, Qafqaz uları, Qafqaz tetrası Azərbaycanın "Qırmızı kitab"ına, yırtıcı quşlardan toğlugötürən, Qafqaz şahini ümumdünya "Qırmızı kitab"ına daxil edilmişdir. Gələn qonaqların rahatlığı və məlumatlılığı üçün qoruğun nəzdində Təbiət muzeyi fəaliyyət göstərir.
Ölkəmizin zəngin biomüxtəlifliyinin mühafizəsi və ətraf mühitin qorunması kimi dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həllinə Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun əməkdaşları öz fədakar əməkləri ilə layiqli töhfə verirlər. Müəssisənin direktoru Qalib Mehdiyev bildirir ki, Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun yaradılması və fəaliyyətində başlıca məqsəd meşə örtüyünün torpaqqoruyucu və susaxlayıcı xüsusiyyətlərinin mühafizəsi, aşağı zonadakı yaşayış məntəqələrini, əkin sahələrini seldən qorumaq, Böyük Qafqazın cənub yamaclarının təbii kompleksini, bitki və heyvanat aləmini zənginləşdirmək olmuşdur: “Kollektivimiz öz işini günün tələbləri səviyyəsində -dövlət rəhbərliyinin sərəncamları, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən daxil olan göstəriş və tövsiyələr əsasında qurur. Cənab Prezident İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın yaşıl dünya naminə təqdirəlayiq təşəbbüs və fəaliyyətləri var. Nazirliyin Bioloji müxtəlifliyin qorunması xidməti ilə birbaşa əlaqə saxlayırıq, sağ olsunlar, bu çətin, məsul, gərəkli istiqamətdə lazımi məsləhətlər verir, böyük köməklik göstərirlər. Qoruğun yerləşdiyi rayonlarda İcra Hakimiyyəti başçılarının da diqqət və qayğısını mütəmadi hiss edirik. Bizim sahə elədir ki, eyni zamanda xalqla birgə, sıx ünsiyyətdə çalışırıq, Zaqatala-Balakən camaatı, xüsusən də əhatə olunduğumuz kəndlərin əhalisi həm müəyyənləşmiş qayda-qanuna riayət edir, həm də əllərindən gələn dəstəyi əsirgəmirlər. Hazırda respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi, flora və faunanın zənginliyi, iqlim fəsadlarının önlənməsi, havanın təmizliyi yönündə ciddi işlər gedir, nüfuzlu, əlamətdar tədbirlərə hazırlıqlar başlanılıb. Çalışacağıq ki, bizə göstərilən etimadı yüksək səviyyədə doğruldaq”.
Bu il Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun yaradılmasının 95-ci ildönümüdür. Bu ixtiyar yaşlı, amma xeyirxah, savablı fəaliyyətdən yorulub-usanmayan, Azərbaycan yaşıllaşdıqca gəncləşən təbii sərvətlər mühafizi az qala bir əsrdir ki, ana təbiətin keşiyindədir. Uğurlar arzulayırıq, həmişə iş başında və belə məsul postda!
Qurban CƏBRAYIL
“Mədəniyyət” jurnalının redaktoru
