Mərkəzi Asiyanın və Çinin vacib nəqliyyat qovşağı Azərbaycandır...
Ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, Çin və Mərkəzi Asiya arasında münasibətlər son dərəcə dinamik şəkildə inkişaf edir. Bu müddətdə Çin dünyanın aparıcı dövlətlərindən biri kimi mövqeyini daha da gücləndirib. 1992-ci ildə Mərkəzi Asiya ölkələri müstəqillik əldə etdikdən cəmi bir il əvvəl Çinin dünya ÜDM-də payı cəmi 1,71% təşkil edirdi.
Amma hazırda Çinin qlobal ÜDM-dəki payı 20%-ə çatır. Çin ABŞ-dan sonra dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrilib və artıq yaxın tezlikdə lider mövqeyə yüksələcək. Bu fonda Çinin Mərkəzi Asiyaya xüsusi münasibətu regionun taleyinə birbaşa təsir edir.
Qey edək ki, Mərkəzi Asiya regionunun beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olması Sovet İttifaqının dağılmasından sonrakı dövrə təsadüf edir. Mərkəzi Asiya ölkələri içərisində Çin üçün geostrateji və iqtisadi olaraq ən vacib ölkə Qazaxıstandır. Bu arada Çinin xarici işlər naziri Van Yi Qazaxıstanın öz müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü müdafiəsində Pekinin ona qətiyyətli dəstək verməyə hazır olduğunu bildirib. Çin naziri bu bəyanatı Astanada Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevlə görüşündən sonra verib. Son illərdə Çinin sədri Si Tsinpin ölkəsinin Qazaxıstana dəstəyini ifadə edən buna bənzər bəyanatlar verib. Van Yi görüşdən sonra deyib ki, Çin Qazaxıstan prezidentinin inkişaf strategiyası və mühüm tədbirlər təşəbbüslərini dəstəkləyəcək və hər hansı xarici qüvvələrin bu ölkənin daxili işlərinə qarışmasına qarşı qətiyyətlə çıxış edəcək. Bir çox şərhçilər bildirirlər ki, Moskva 2022-ci ilin fevralında Ukraynaya müdaxilə edəndən bəri Çin Qazaxıstanı və başqa Mərkəzi Asiya ölkələrini dəstəkləyəcəyinə dair çoxsaylı bəyanatlar verib. Tokayev öz növbəsində Çin-Qazaxıstan münasibətlərini təqdir edib və bildirib ki, onun nəhəng qonşusu Qazaxıstanın etibarlı partnyoru olaraq qalacaq: "Çin diplomatiyası dünya siyasətlərində mühüm rol oynayır. Bu baxımdan Qazaxıstan-Çin münasibətləri olduqca əhəmiyyətlidir". Bu həftə Astanada Çinin, Hindistanın, İranın, Qırğızıstanın, Pakistanın, Rusiyanın, Tacikistan və Özbəkistanın xarici işlər nazirləri Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) iclası çərçivəsində görüş keçirirlər. Burada bəyan edildiyinə görə ŞƏT ölkələri liderlərinin növbəti sammiti də iyulun 3-4-də Qazaxıstan paytaxtında keçiriləcək. Mərkəzi Asiyanın ərazisinə görə ən böyük, eyni zamanda təbii ehtiyatlarına görə ən zəngin ölkəsi olan Qazaxıstanın Çinlə 1765 km uzunluğunda sərhədi var. Qazaxıstan təkcə neft və təbii qaz kimi karbohidrogen ehtiyatları ilə deyil, eləcə də uran kimi kritik yeraltı resurslar baxımından da olduqca zəngin ölkədir. Bundan başqa, Qazaxıstan Çindən Avropaya uzanan regionlararası tranzit marşrutların və ticarət dəhlizlərinin də keçdiyi ölkədir. Bütün bu unikal amillər Qazaxıstanı Çinin gözündə daha dəyərli edir. Çinin sürətlə artan enerji tələbatını da Pekinin regiona marağını şərtləndirən əsas amillərdən biri kimi qəbul etmək olar. Mərkəzi Asiyanın zəngin enerji mənbələri enerji idxalını müxtəlifləşdirməkdə maraqlı olan Çin üçün olduqca cəlbedici görünür. Əsasən Yaxın Şərq kimi qeyri stabil bölgələrdən enerji idxal edən Çin alternativ kəmərlərin çəkilməsinə enerji təhlükəsizliyinin vacib aspekti kimi yanaşır.
Çin Mərkəzi Asiya ilə iqtisadi əlaqələrini yalnız enerji idxalı ilə məhdudlaşdırmır, həm də region iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrində də fəallıq göstərir. Regionun hidrokarbon və digər təbii resurslarının istismarında Çin şirkətləri yaxından iştirak edir. Çinin Mərkəzi Asiyada xüsusi maraqlarının olmasına baxmayaraq Pekin bölgədə hərbi iştirakdan imtina edir. Pekində belə hesab edirlər ki, regionda hərbi bazalar saxlamaq həm bölgə xalqları arasında Çinfobiya meyillərinin güclənməsinə, həm də Rusiya ilə münasibətlərin korlanmasına səbəb ola bilər. Həmçinin Çin özünün Mərkəzi Asiya siyasətində Rusiya faktoruna xüsusi həssaslıqla yanaşır və çalışır ki, atdığı addımlar Moskvanı qıcıqlandırmasın. Çin Şanxay Əməkdaşlığı Təşkilatı çərçivəsində bölgədə Rusiya ilə münasibətləri balanslaşdırmaq siyasətinə üstünlük verir. Eyni zamanda Mərkəzi Asiya dövlətləri də Çinlə əlaqələrinə özlərinin xarici siyasətlərini, ixrac bazarlarını və investisiya mənbələrini müxtəlifləşdirmək vasitəsi kimi baxır. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə bağlı siyasətində Azərbaycan da mühüm rol oynayır. Çünki Mərkəzi Asiyadan keçən nəqliyyat dəhlizlərinin Qərbə uzanması Azərbaycan vasuitəsilə mümkündür. Bu fonda təkcə Qərb ölkələri deyil, müasir dövrümüzdə dünya iqtisadiyyatında aparıcı mövqedə dayanan Çin də Azərbaycanı yaxın tərəfdaşı və müttəfiqi kimi qəbul edir. Çindən Avropaya qədər uzanan nəqliyyat yolları tranzit olaraq Azərbaycandan keçir. Çin Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (Orta Dəhliz) formalaşmasında xüsusilə maraqlıdır. Çindən Avropaya və əks istiqamətə gedən yüklər Mərkəzi Asiya və Azərbaycandan keçir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Mərkəzi Asiya, həmçinin Çin üçün vacib nəqliyyat qovşağıdır. Bu arada "Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC cari ilin dörd ayı ərzində Orta Dəhlizlə yük daşımalarının həcminin 2023-cü illə müqayisədə 35 faiz artırıb. qurumunsədri Rövşən Rüstəmov Çində Orta Dəhliz və Azərbaycanın bu dəhlizdəki mühüm rolundan danışarkən bildirib ki, Çinin Sian limanından bu dəhlizlə ümumilikdə 60 blok qatar yola salınıb. Tərəflər Orta Dəhlizin rəqabət və yükdaşıma qabiliyyətini artırmaq üçün Çin tərəfinin dəmir yolu ilə tranzit daşımaların və Azərbaycan ərazisindən keçən tranzit marşrutu üzrə daşımaların subsidiyalaşdırılması haqqında fikir mübadiləsi aparıb. "Azərbaycan Dəmir Yolları" QSC-nin Qərb-Şərq istiqamətində Türkiyə və Azərbaycandan Çinə qayıdan yük axınının formalaşdırılmasına kömək etməyə hazır olduğunu bildirilib.
Ramil QULİYEV
